22 stycznia 1863 roku wybuchło największe polskie powstanie narodowe, było to zbrojne wystąpienie przeciwko Rosji, które do historii przeszło jako Powstanie Styczniowe.
Przyczyną wybuchu Powstania Styczniowego był nasilający się rosyjski ucisk narodowy Polaków. Sam wybuch został poprzedzony wieloma manifestacjami patriotycznymi na terenie Warszawy, które były krwawo tłumione przez policję i wojsko Imperium Rosyjskiego.
W tym czasie uformowały się dwa przeciwstawne obozy: czerwonych – dążących do wybuchu powstania oraz białych – przeciwników jakichkolwiek zrywów zbrojnych, zwolenników pracy organicznej.
Syn Kajetana Koźmiana, Andrzej, był łącznikiem pomiędzy stronnictwem "białych" a emigracyjnym stronnictwem patriotycznym zorganizowanym w ramach Hotelu Lambert.
Powstanie Styczniowe zostało przyspieszone przez pobór do wojska rosyjskiego ludności polskiej – tzw. branka. Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił manifest powstańczy, w którym wzywał do walki z zaborcami, jednocześnie gwarantując pewne dobra, m. in. zniesienie różnic stanowych. Powstanie Styczniowe objęło swym zasięgiem Królestwo Polskie, a także Litwę, Białoruś oraz część Ukrainy. Istotną rolę w powstani odegrał Romuald Traugutt, który zyskał wielką sławę jako dyktator powstania. Dowodził on jednym z oddziałów, a wszystkie swoje działania poświęcił ratowaniu tego zrywu, do końca walczył o niepodległość. Niestety, Powstanie Styczniowe nie mogło liczyć na powodzenie ani osiągnięcie jakiś większych sukcesów. W noc wybuchu Imperium Rosyjskie dysponowało aż 100 tysięczną armią wobec zaledwie 6 tys. powstańców. Co prawda wojsko polskie było wspomagane przez Polaków ze wszystkich zaborów, emigrację, a także przedstawicieli innych narodów, jednak wobec sił wroga byli praktycznie bezsilni. Ostatecznie Rosja zyskała dwukrotną przewagę liczebną nad powstańcami.
Dowódcy Powstania Styczniowego: Ludwik Mierosławski, Marian Langiewicz, Romuald Traugutt.
Powstanie Styczniowe zakończyło się wiosną 1864 roku i okazało się wielką klęską dla narodu polskiego. Odzyskanie niepodległości stało się czymś niemożliwym i nawet nie myślano wtedy o kolejnych zrywach. Szacuje się, że w powstaniu poległo ok. 20 tys. Polaków.
Przebieg powstania styczniowego charakteryzowała duża ilość niewielkich potyczek. W sumie rozegrało się ok. 1400 bitew i potyczek.
Bitwy powstania styczniowego (w województwie lubelskim, największe):
- bitwa pod Lubartowem (23 stycznia 1863)
- bitwa pod Krasnobrodem ( 24 marca 1863)
- bitwa pod Żyrzynem (8 sierpnia 1863)
- bitwa pod Fajsławicami (24 sierpnia 1863) - powstańcom pomagała Zofia Przewłocka, bratanica Kajetana Koźmiana.
- bitwa pod Panasówką (3 września 1863) - największa bitwa powstańcza w województwie lubelskim
- bitwa pod Batorzem (6 września 1863) - w tej bitwie poległ dowódca oddziału Marcin Borelowski "Lelewel", został pochowany na miejscowym cmentarzu
- Bitwa pod Tarnogórą (22 kwietnia 1864)
- Bitwa pod Zamościem (1 maja 1864)
- Bitwa pod Lublinem (4 maja 1864)
